Народные русские сказки А. Н. Афанасьева в трех томах. Том 1 - Афанасьев Александр Николаевич - Страница 56

56

Барин дома пуще еще стал гордиться и не отходит от царя, приступает, чтобы сделал свадьбу. Царь просватал; назначили день, когда быть свадьбе. Барин — где поднялся?! Рукой не достанешь! Никто близко не подходи! А царевна говорит отцу: «Батюшка! Вели собрать всех солдат; я хочу смотреть их». Тотчас солдат собрали. Марфа-царевна и пошла, всех обошла и доходит до Ивана-царевича, взглянула на щеку и видит рубец, как она ножичком его резнула; берет она Ивана-царевича за руку и ведет к отцу: «Вот, батюшка, кто меня избавил от змиев; я не знала — кто он, а теперь узнала по рубцу на щеке. Барин-от сидел с солдатами на лесу!» Тут же солдат тех спросили: сидели ли они на лесу? Они сказали: «Правда, ваше царско величество! Барин был еле жив, не годен!» Того разу его разжаловали и послали в ссылку; а Иван-царевич обвенчался на Марфе-царевне, стал жить да быть и хлеб жевать.

Масенжны дзядок[503]

№126[504]

Быў сабе гаспадар і меў трох сыноў: двох разумных, а трэці дурань. Да таго гаспадара упадзілося[505] нешто ў пшаніцу і што дзень — по моргу[506] з’едало. Паслаў той гаспадар на першую ноч старшага сына вартаваць[507]; ён пашоў, сідзеў, сідзеў, а пад самы дзень заснуў і рана, як устаў, то пшаніцу знашоў нецэлую. На другую ноч пашоў серэдні, і ён таксама заснуў пад дзень — і нешто з’ело пшаніцу. На трэцюю ноч пашоў дурань; ён, як толькі прышоў, так з вечара і лёг спаць, а пад дзень устаў і сядзіць — аж прылятае пташка. Ён падкраўся і злавіў тую пташку і ўсадзіў ў мех, і сам лёг спаць.

На другі дзень рано прыходзяць браты старшые глядзець пшаніцы — аж пшаніца цэлая, а дурань спіць. Яны пабудзілі дурня і сталі пытаць: «Чаму сягоння цэлая пшаніца?» Ён расказаў братам усе, як было, і паказаў пташку, каторая сідзела ў меху. Яны адабралі ад дурня тую пташку і паняслі бацьку на паказ. Прышоўшы да бацька, яны сказалі, што дурань спіць і што яны злавілі пташку, каторая сядзела на пшаніцы і ела. Бацька, разглядзеўшы тую пташку, панес её да круля. Круль узяў пташку, заплаціў за яё мужыку і казаў замкнуць да склепу[508], а ключ аддаў жонцы.

Сядзела тая пташка, сядзела ў склепе, аж падбег пад дзвері маленкі кралевіч. Дак тая пташка зачыная прасіць у кралевіча чалавечаскім голасам, каб ён яё выпусціў. «Як же я магу выпусціць, калі ключ ад склепу ў маей маткі на шыі?» — сказаў кралевіч. «Вазьмі падлащыся[509] да маткі, адкрадзі ключ і мяне выпусці», — сказала пташка. Той кралевіч так і зрабіў: прышоў да маткі, зачаў песціцца[510], адкраў ключ і выпусціў тую пташку; а тая пташка — то быў масенжны дзядок, і ён, выходзячы з склепу, сказаў кралевічу: «Як чаго табе будзе трэба, то толькі выйдзі на двор і скажы: масенжны дзедку, памажы? мне! — то я за?раз прыстаўлюся, і чаго толькі будзе трэба, то ўсё зраблю».

На другі дзень круль паспрашаў гасцей, каб паглядзелі такой дзіўнай пташкі. Паз’ежджаліся госці глядзець пташкі і па абедзе пашлі да склепу; прыходяць туда, адамкнулі склеп; аж пташкі няма! Кароль за?раз да жонкі, бо ў яё былі ключы. Жонка бажылася, прысягалася, што не выпущала пташки, але ёй не верылі і прысудзілі яё страціць[511]. Плакала яна, плакала, а после прыпамінае, што коло яё песціўся сын і пэўно[512] ён адкраў ключы; яна гэта сказала мужу і ўсем гасцям. Госці адны казалі, каб сына павесіць, другіе казалі — каб утапіць, а адзін із гасцей кажэ, што пашыць яму свіны кажушок і пусціць ў свет. Усе на гэта згадзіліся[513]. Матка вельмі плакала, а после, бачучы, што плач не паможэ, казала прынясці той свіны кажушок і панашіва?ла ў яго грошей прынаймней тысяч сто бумажкамі і золотом, і выправадзіла яго.

Ён узяў кіёк[514] дый пашоў. Ідзе ён, плачэ, што яму начаць? Аж прыходзіць яму на мысль масенжны дзядок; ён взашоў на гору і сказаў: «Масенжны дзедку! Памажы мне». Дак зараз той дзядок прышоў да яго і запытаўся: чаго яму трэба? Ён расказаў ўсе, як было, і прасіў, каб яму памог. Дзядок, падумаўшы, сказаў: «Ідзі ты за моро[515] да караля і прасі яго, каб прыняў цябе за кухціка[516]; як ён цябе прыме, то зараз будзе вайна, і ты папрасіся ў кухара, каб цябе пазволіў пайці[517] паглядзець той вайны, і як ён цябе пазволіць, то выйдзі за варота і пакліч мяне».

Той кралевіч паслухаў дзедка і пашоў; прыходзіць ён за моро — аж стаіць палац[518], і на дваре пахаджая круль. Кралевіч ў свіным кажушку падышоў да караля і стаў прасіцца каб прыняў яго да сябе за кухціка. Кароль згадзіўся і казаў ісці да кухні. Служыў ён у караля год, другі, аж на трэцём гаду? зрабілася вайна. Круль пазбіраў войско, сам вабраўся і паехаў на вайну. Кухцік, даведаўшыся, што кароль паехаў, зачаў прасіцца ў кухара, каб яму пазволіў паглядзець вайны; кухар не хацеў пазволіць, але кралевіч даў кухару пяць рублеў, і ён яму пазволіў. Кралевіч вышаў за браму[519] і зачаў клікаць масенжного дзедка.

Дзядок зараз прыставіўся, даў яму каня, вабраў ў ахвіцэрскае адзене, даў меч, даў сярэбранае яблыко і сказаў: «Ты на вайне гэтым мечом паб’еш усё непрыяцельскае войско; круль цябе будзе прасіць да свайго палацу, але ты не йдзі; а гэтое яблыко, як вернешся да палацу, то будзеш качаць, і будзе ў цябе прасіць кралеўна гэтаго яблычка, то ты тагды аддай ёй, калі яна пазволіць пераначаваць цябе ў кралеўны пакоі ў парозе». Кралевіч так і зрабіў: паехаў на вайну, пабіў ўсё войско; кароль прасіў, каб ён заехаў да палацу, але ён не згадзіўся.

После, прыехаўшы дадому, переадзеўся ў свой свіны кажушок, прышоў да кухні; там, памыўшы начынё[520], зачаў качаць срэбнае яблычко — аж уходзіць кралеўна і як убачыла тое яблычко, так і зачала прасіць у яго, каб ён прадаў. «Я нічого болей не хачу, толькі — каб кралеўна пазволіла ў сваём пакоі ў парозе пераначаваць». — «Добра!» — сказала кралеўна і ўзяла яблычко. Як прышла ноч, кралевіч пашоў да кралеўны пакою, пераначаваў ў парозе і вернуўся да кухні.

Церэз гадоў два ізноў зрабілася вайна; кароль таксама пазбіраў войска і паехаў. Кухцік выпрасіўся ў кухара на вайну, взашоў за браму, крыкнуў на дзедка, і ён зараз прыставіўся; даў кралевічу каня, вабраў ў ахвіцэрскае адзене, даў залатое яблыко і казаў аддаць яго кралеўне, тагды, калі яна пазволіць пераначаваць каля? свайго ложка[521]. Кралевіч таксама пабіў непрыяцельскае войско; круль прасіў яго да палацу, але ён не згадзіўся і вернуўся дадому. Памыўшы начынё, зачаў качаць і забаўляцца с сваім яблыкам — аж ізноў вайшла кралеўна і зачала прасіць, каб ён прадаў яблычко. Ён адказаў, што жаднай[522] платы не хоча, толькі хоча — каб пазволіла яму пераначаваць пры сваём ложку. Кралеўна пазволіла і ўзяла яблычко. Кралевич сабраўся, пашоў ў кралеўны пакой, пераначаваў каля? кралеўны ложка і назаўтра пашоў да кухні і прыняўся да сваёй работы.

вернуться

378

Дзедка (дзядок) — по белорусским поверьям, есть хранитель кладов и представляется с огненными глазами и огненною бородою. Эпитет: масенжны (польск. mosiezny — желто-медный), вероятно, указывает на хранение этим дзедком медных кладов.

вернуться

977

Записано в Новогрудском уезде Гродненской губ. учителем М. А. Дмитриевым. AT 502 + 532 (Незнайка). Традиционная для восточнославянских сказок контаминация сюжетных типов, встречающаяся и в сказках некоторых неславянских народов СССР, например, башкир (Башк. творч., II, № 4, 5). Из первого сюжета в данном его варианте выпал ряд традиционных эпизодов (подмена царевича его дядькой; выполнение царевичем трудных задач царя с помощью освобожденного им пленника; козни дядьки и спасение от них царевича). Варианты сюжета о Незнайке учтены в AT в основном в европейском, но также и в американском (записи на французском и испанском, последние от пуэрториканцев, языках), азиатском (турецком, индийском) фольклорном материале. Русских вариантов — 67 (в том числе тексты № 295, 296; один из лубочных вариантов Афанасьев перепечатал в Примечаниях — текст № 571), украинских — 23, белорусских — 9. Близкие восточнославянским тексты есть в башкирских, татарских, казахских, адыгейских и др. сборниках сказок народов СССР. Отдельные мотивы сюжета сходны с рыцарскими средневековыми романами. Многократно издавались лубочные переделки русских народных сказок о Незнайке, оказавшие влияние на фольклорную традицию. Самые ранние из таких лубочных переделок были напечатаны еще в XVIII ст.: Повествователь.., с. 49—83; Сказка о тридесятилетнем сидне, Иване крестьянском сыне. СПб., 1788. Исследования: Пропп. Ист. ск., с. 120—121; Новиков, с. 79—104. В варианте сборника Афанасьева, отсутствуют характерные для восточнославянских сказок: 1) завязка: мать (мачеха) пытается извести сына (пасынка), опасаясь разоблачения своей неверности мужу; 2) конфликт Незнайки со старшими царскими зятьями. Менее значительную роль, чем в других вариантах, играет здесь чудесный конь, поскольку в активной роли чудесного помощника героя выступает масенжный дзядок. Если королевич перед поступлением на службу к чужеземному королю облачается в свиной кожушок, то в целом ряде других восточнославянских вариантов он облачается в шкуру быка, овцы, козы, но чаще всего сказочный Незнайка скрывает свои золотые волосы, напялив на голову бычий пузырь.

вернуться

379

Повадилось.

вернуться

380

Морг — мера земли, меньше десятины.

вернуться

381

Караулить, стеречь.

вернуться

382

Погреб, тюрьма.

вернуться

383

Подольстись.

вернуться

384

Ласкаться; (piescic — нежить, баловать, пестовать).

вернуться

385

Казнить.

вернуться

386

Наверное (Ред.).

вернуться

387

Согласились.

вернуться

388

Палку.

вернуться

389

Море.

вернуться

390

Поваренка.

вернуться

391

Пойти.

вернуться

392

Дворец.

вернуться

393

Ворота.

вернуться

394

Посуду.

вернуться

395

Постели, ложа.

вернуться

396

Никакой.